Strój narodowy polski

Szczegóły

27-06-23 17:28

fot. wikipedia, Aleksander Sobieski, ok. 1690

Elementy stroju szlacheckiego, odzwierciedlające wspaniałą tradycję polskiej kultury, tworzą jedyny w swoim rodzaju zbiór imponujących i funkcjonalnych elementów, tak charakterystycznie wpisanych w naszą tradycję, że przez lata zostały uznane za strój narodowy. Określenie „strój narodowy” zaczęło się rozpowszechniać pod koniec XVIII w., w czasach obrad Sejmu Wielkiego, kiedy strój zaczął być wyznacznikiem poglądów i przywiązania do tradycji i w taki też sens określenie to przeszło w XIX w.

Warto zadbać o to, aby strój był wierny historycznym źródłom, dlatego należy poprzeć opinię znanego odtwórcy, pana Adama Krzepkowskiego, „…jak takie kontusze miałyby wyglądać? Jak stroje bractw kurkowych? Szczerze mówiąc, nie grzeszą one urodą, mimo tego że kosztują naprawdę duże pieniądze. Kolorowe pasy, wyłogi, hajdawery (przecież muszą być hajdawery), mnóstwo ozdób od Sasa do Lasa i dodatkowo to wszystko z plastiku. Czy rzeczywiście chcemy, żeby 3 maja polskimi ulicami przechodziły pochody karnawałowe?"

Staranne rekonstrukcje historyczne oraz dbałość o zachowanie autentyczności w tworzeniu strojów narodowych pozwalają na przekazywanie unikalnych tradycji i dziedzictwa kulturowego z pokolenia na pokolenie. Podstawą stroju był żupan, który po raz pierwszy wspomniany został w rachunkach króla Zygmunta Augusta w roku 1542, pojawił się nie jako ubiór wierzchni, ponieważ na niego nakładano delię. Jego charakterystyczną cechą był wysoki kołnierz z tyłu, który stopniowo obniżał się do wąskiej listwy na przodzie. W tym okresie żupany sięgały nieco poniżej kolan, a dół był poszerzany tak, aby prawa poła zachodziła na lewą. Żupany były różnorodne i noszone zarówno na co dzień, jak i na wytworne okazje. Powinien być uszyty z naturalnego materiału, takiego jak wełna, bawełna, aksamit jednolity lub wzorzysty lub w najbogatszej wersji jedwab. Podszewka powinna być też z naturalnego lnianego płótna. Można, choć nie jest to konieczne, obszyć czy wykończyć brzegi żupana naturalnym sznurkiem. Dodatkowo spotykano obszyte rozcięcia boczne, klapy rękawów i kołnierza.

Żupany bojowe były wiązane na sznurki, co teraz też stanowi ciekawą alternatywę dla guzów. One z kolei mogły być plecione z nici metalizowanych na bawełnianej "dusze", bez drewnianych kulek w środku, robione z tej samej nici co i sznurek. Najbardziej charakterystyczne są guzy z metalu. Mogą też w wersjach wystawnych być swoistą biżuterią, bo często są srebrzone, złocone a i ozdabiane wzorami. Były one zawsze przyszywane na prawej połowie, dokładnie na samym brzegu. Pętelki - na lewej. Sznurek, z którego wykonane są pętelki, może być przedłużony w dół, tak, żeby jego zakończenie chowało się pod pasem, albo na prawej połowie. Charakterystyczne dla żupanów są małe i bardzo gęsto przyszyte guzy.

Ważny jest krój z jego najważniejszymi elementami, które są ukazane na rycinie. Tak jak podaje pan Adam Krzepkowski, najważniejsza jest zasada, że prawa poła zachodzi na lewą. Do tego rękawy, wszyte prostopadle do ramion (XVII w.), powinny być wszyte, bez żadnych zakładek, które często są na modłę filmową robione z bufiastymi wykończeniami. Warto też wspomnieć o kołnierzach, które są detalem ale ważnym. Były one w przeróżnych kształtach, zależnie od okresu i mody. Wysokie kołnierze, charakterystyczne dla wcześniejszych żupanów, często były pikowane, poprzez dodanie wewnątrz dodatkowej warstwy tkaniny lub sznurka i gęste przeszycie. Dzięki temu wysoki kołnierz dobrze się układał i trzymał swój kształt. Brzegi dobrze wszytego kołnierza po zapięciu żupana powinny się ze sobą stykać. Różnica w obwodzie szyi i kołnierza nie powinna być większa niż 3 cm.

Na żupan wkładano delię lub giermaki. Delia, po raz pierwszy wzmiankowana w roku 1545 w rachunkach króla Zygmunta Augusta jako ubiór myśliwski, była jednym z ubiorów narodowych. Delia była okryciem wierzchnim, długim i bardzo ciepłym, podbijanym futrem i zapinanym na guziki lub klamrę. Wraz z czasem, delie zdobyły różne formy i zdobienia, zależne od mody i gustu. Kołnierze delii były szczególnie ważnym elementem, gdzie im były większe, tym bardziej eleganckie wydawały się delie. Giermak również odegrał istotną rolę w kształtowaniu mody na narodowy strój polski. Pochodzący z kresów litewsko-ruskich, giermak był długim, ciepłym ubraniem zapinanym na pętlice lub guziki. Wykorzystywany zarówno przez szlachtę, jak i lud, miał różnorodne warianty, wykonane z różnych tkanin, takich jak sukno, muchajer czy płótno. Charakteryzował się bogatymi zdobieniami, podszewkami z futra lub jedwabiu, a guzy i hafty dodawały mu efektowności.

Moda na stroje wschodniego kroju była popularna w Polsce przez długi czas, choć spotykała się z konkurencją strojów mody zagranicznej, takiej jak francuska, włoska czy niemiecka. Jednak ostatecznie stroje wschodnie, w tym kontusze i żupany, stały się podstawą kształtowania polskiego stroju narodowego. Wraz z upływem czasu, moda na stroje kontuszowe stopniowo wyparła inne ubiory, stając się typowym strojem polskiej szlachty. Kontusze miały różne odmiany i dekoracje, a charakterystyczne dla nich były guzy i pętlice z misternie przeplatanych sznureczków, które były ich ozdobą. Oprócz strojów charakterystycznych dla szlachty, istniały również stroje miejskie, które przekazywały charakterystyczne elementy wschodniego kroju, ale były nieco prostsze i mniej zdobione. Mieszczanie nosili kontusze i żupany jako ubiór samoistny, szczególnie odnosząc się do nich w okresie saskim w XVIII wieku.

Cały narodowy strój polski, z bogactwem form i zdobień, pozostawał wciąż związany z polską historią i tradycją. To dzieło sztuki i symbol dumy i nieustraszoności polskiego narodu, które wciąż fascynuje zarówno rodaków, jak i cały świat.

Źródła (do których warto sięgnąć):

• Bartkiewicz M., Polski ubiór do 1864 roku, 1979, Wydawnictwo Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich 
• Gutkowska-Rychlewska M., Historia ubiorów, Warszawa 1968, wyd. Ossolineum
• Kitowicz J., Opisu obyczajów za panowania Augusta III, 1840
• Pasek J. Ch., Pamiętniki, Kraków, 2007, wyd. Zielona Sowa
• Sieradzka A., Tysiąc lat ubiorów w Polsce, Warszawa, 2003, wyd. ARKADY

Internet:

• http://www.agnieszkamazur.com/index.php?show=article&lng=pl&artid=6
• http://staropolska.pl/barok/opracowania/sarmatyzm.html
• https://pksszlafrok.wordpress.com/2020/05/03/czy-dzisiaj-potrzebujemy-polskiego-stroju-narodowego/?fbclid=IwAR1khFB1PB50KXJUjisq-B2m-Nkk19Q7w7DFTHnLpFxV8HuymD5gceuSRz8

Artykuł stworzony w ramach realizacji projektu “Młoda Husaria”.
Zadanie publiczne jest współfinansowane ze środków Województwa Podlaskiego.